اسپوندیلیت آنکیلوزان (Ankylosing Spondylitis) نوعی بیماری التهابی مزمن است که ستون فقرات را درگیر میکند و بهمرور زمان میتواند باعث جوشخوردن مهرهها و از بین رفتن انعطاف بدن شود. بیشتر مبتلایان در آغاز فقط درد یا خشکی خفیف در ناحیه پایین کمر احساس میکنند، بهویژه هنگام بیدار شدن از خواب، اما با گذشت زمان ممکن است درد به تدریج در کل ستون فقرات و حتی مفاصل بزرگ دیگر گسترش یابد. در بسیاری از بیماران، این بیماری سالها قبل از تشخیص واقعی وجود داشته و با کمردرد ساده یا دیسک اشتباه گرفته شده است.
اهمیت این بیماری در آن است که میتواند کیفیت زندگی فرد را بهطور جدی کاهش دهد، زیرا بر تحرک، خواب و حتی توان انجام کارهای روزمره تأثیر میگذارد. اسپوندیلیت آنکیلوزان اغلب در مردان جوان آغاز میشود، اما در زنان نیز دیده میشود و در آنها معمولاً با تأخیر تشخیص داده میشود، چون علائم خفیفتر و پنهانتری دارند. این بیماری فقط محدود به ستون فقرات نیست، بلکه میتواند مفصل لگن، زانو و حتی چشم را هم گرفتار کند.
هرچند هنوز درمان قطعی برای آن وجود ندارد، اما در سالهای اخیر با داروهای بیولوژیک و روشهای نوین توانبخشی، کنترل درد و جلوگیری از پیشرفت بیماری بسیار مؤثرتر شده است. شناخت زودهنگام علائم و مراجعه به پزشک متخصص روماتولوژی میتواند روند بیماری را کند کرده و از عوارض جبرانناپذیر پیشگیری کند.
تاریخچه و نخستین توصیفها
در قرن نوزدهم، پزشک روسی ولادیمیر بخترف (Vladimir Bechterew) نخستین کسی بود که ویژگیهای اصلی بیماری را توصیف کرد. به همین دلیل در گذشته، این بیماری در اروپا با نام «بیماری بخترف» شناخته میشد. کمی بعد، پزشکان دیگر از جمله پیر ماری (Pierre Marie) و آدولف استرومپل (Adolph Strümpell) به طور مستقل علائم مشابهی را گزارش کردند. در نتیجه، در منابع پزشکی قدیمی ممکن است از واژهٔ «بیماری استرومپل-ماری-بخترف» نیز استفاده شده باشد.
در دوران پیش از شناخت علمی، بیماران مبتلا به این بیماری معمولاً دچار خمیدگی غیرقابلبرگشت ستون فقرات میشدند و در جوامع سنتی، این حالت به دلیل شباهت به قوز یا پیری زودرس، اغلب با خرافات یا مجازات الهی اشتباه گرفته میشد. تا نیمه قرن بیستم، هیچ درمان موثری وجود نداشت و بیماران با دردهای مداوم زندگی میکردند. تنها درمانهای موجود شامل استراحت مطلق و گرما درمانی بود که اغلب وضع را بدتر میکرد.
در دهه ۱۹۷۰، کشف ارتباط این بیماری با ژن خاصی به نام HLA-B27 نقطه عطفی در فهم منشاء ژنتیکی آن شد. از آن زمان به بعد، بیماری بهعنوان نوعی التهاب خودایمنی (Autoimmune Inflammation) شناخته شد و داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی و سپس داروهای تعدیلکننده سیستم ایمنی وارد درمان شدند. امروزه، داروهای بیولوژیک مانند آدالیمومب (Adalimumab) یا اینفلیکسیمب (Infliximab) نقش اصلی را در کنترل آن ایفا میکنند و زندگی بیماران را به سطح طبیعی نزدیک کردهاند.
آناتومی و فیزیولوژی
ستون فقرات از مهرههایی تشکیل شده که بین آنها دیسکهای انعطافپذیر و مفاصل کوچکی به نام مفاصل فاست (Facet Joints) وجود دارند. در اسپوندیلیت آنکیلوزان، سیستم ایمنی بدن بهاشتباه به این مفاصل و رباطهای اطراف آنها حمله میکند و التهاب مزمن بهوجود میآورد. این التهاب در محل اتصال رباطها به استخوانها، یعنی نواحی به نام انتز (Enthesis)، تمرکز دارد. در اثر این التهاب طولانی، بدن تلاش میکند با ساخت استخوان جدید آن نواحی را ترمیم کند، اما این ترمیم نابجا باعث جوشخوردن تدریجی مهرهها میشود. به این پدیده آنکیلوز (Ankylosis) گفته میشود.
در نتیجه، انعطاف طبیعی ستون فقرات کاهش مییابد و با گذشت زمان، ممکن است پشت بیمار به شکل «چوبی» یا خمیده درآید. التهاب میتواند به مفصل ساکروایلیاک (Sacroiliac Joint) بین استخوان خاجی و لگن نیز برسد و درد عمیق باسن یا پایین کمر ایجاد کند. از نظر فیزیولوژیک، سیستم ایمنی در این بیماری بیشفعال است و پروتئینهای التهابی مانند TNF-alpha و اینترلوکین-17 در مقادیر بالایی تولید میشوند که نقش اصلی در بروز علائم دارند.
اپیدمیولوژی
اسپوندیلیت آنکیلوزان معمولاً در سنین ۱۵ تا ۳۵ سالگی آغاز میشود و در مردان حدود دو تا سه برابر شایعتر از زنان است. در بیشتر مطالعات، حدود ۰٫۱ تا ۱ درصد از جمعیت جهان به نوعی از این بیماری مبتلا هستند. این بیماری میان جمعیتهایی است که فراوانی ژن HLA-B27 در آنها بالاست، مانند اسکاندیناوی و برخی قبایل بومی آمریکای شمالی شایعتر است. در خاورمیانه و ایران نیز این بیماری شناخته شده و تشخیص آن در سالهای اخیر افزایش یافته است، هرچند بهدلیل اشتباه گرفتن با کمردردهای مکانیکی یا دیسک، موارد زیادی از آن دیر تشخیص داده میشود.
در زنان، بیماری معمولاً خفیفتر و با درگیری کمتر ستون فقرات ظاهر میشود، اما التهاب مفاصل محیطی و خستگی عمومی در آنها بیشتر دیده میشود. در مردان، روند جوشخوردن مهرهها سریعتر است و تغییر وضعیت بدن زودتر بروز میکند.
عامل بیماری
علت دقیق اسپوندیلیت آنکیلوزان هنوز به طور کامل روشن نیست، اما مجموعهای از عوامل ژنتیکی، ایمنی و محیطی در آن نقش دارند. مهمترین عامل ژنتیکی، وجود آنتیژن HLA-B27 است که در بیش از ۸۰ درصد مبتلایان یافت میشود. این ژن بهطور طبیعی در تنظیم پاسخ ایمنی نقش دارد، اما در برخی افراد باعث واکنش بیش از حد سلولهای ایمنی به عوامل خارجی میشود. البته وجود این ژن بهتنهایی برای ابتلا کافی نیست، زیرا بسیاری از افراد حامل آن هیچگاه بیمار نمیشوند.
از نظر محیطی، عفونتهای باکتریایی خاص در دستگاه گوارش یا ادراری میتوانند سیستم ایمنی را تحریک کنند. باکتریهایی مانند Klebsiella pneumoniae مظنون هستند که ممکن است در افرادی با زمینه ژنتیکی مستعد، واکنش ایمنی غیرطبیعی ایجاد کنند. عوامل دیگر مانند استرس مزمن، سیگار کشیدن، کمتحرکی طولانی و آسیبهای مکرر مکانیکی ستون فقرات نیز میتوانند سیر بیماری را تشدید کنند.
از دیدگاه ایمنیشناسی، این بیماری نوعی خودالتهابی (Autoinflammatory Disorder) محسوب میشود که در آن تعادل بین سلولهای دفاعی بدن بههم میخورد و بافتهای سالم بهعنوان دشمن اشتباه گرفته میشوند. در سالهای اخیر، پژوهشگران مسیرهای مولکولی خاصی مانند محور IL-17/IL-23 را عامل اصلی التهاب در این بیماری شناختهاند و داروهای جدیدی برای مهار این مسیرها در حال توسعه است.
پاتولوژی و تغییرات بافتی
در مراحل اولیه، درگیری با التهاب در مفاصل ساکروایلیاک آغاز میشود که در تصویربرداری MRI به صورت افزایش سیگنال و ادم استخوانی دیده میشود. سپس التهاب به رباطهای طولی مهرهها گسترش مییابد و سلولهای استخوانساز (Osteoblasts) در محلهای ملتهب شروع به ساخت استخوان جدید میکنند. این استخوانهای تازه به شکل نوارهایی باریک به نام سیندسموفیت (Syndesmophyte) میان مهرهها ظاهر میشوند. با رشد و اتصال این ساختارها، ستون فقرات به مرور جوش میخورد و انعطاف خود را از دست میدهد.
در مراحل پیشرفته، ستون فقرات ظاهری شبیه «چوب بامبو» در تصاویر رادیولوژی پیدا میکند که از ویژگیهای تشخیصی بیماری است. در بعضی بیماران، التهاب به مفاصل دندهای-مهرهای (Costovertebral Joints) هم میرسد و باعث محدودیت تنفس میشود. همچنین، در چشمها التهاب عنبیه (Iritis) یا التهاب مشیمیه (Uveitis) ممکن است رخ دهد که از نشانههای غیرمفصلی بیماری است.
علائم و نشانههای بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان
علائم اولیه و نشانههای هشداردهنده
اولین علامت اسپوندیلیت آنکیلوزان معمولاً درد و خشکی در پایین کمر یا باسن است که در صبحها یا پس از نشستن طولانی بدتر میشود. بر خلاف دردهای مکانیکی ناشی از دیسک، این درد با استراحت کاهش نمییابد، بلکه با حرکت و فعالیت بدنی آرام بهتر میشود. بیماران توصیف میکنند که هنگام بیدار شدن احساس میکنند کمرشان «قفل» شده و نیاز دارند چند دقیقه راه بروند تا نرم شود. این الگوی درد التهابی یکی از نشانههای مشخص بیماری است.
درد ممکن است از یک طرف باسن شروع شود و در روزهای بعد به سمت دیگر برود. این تغییر طرف به پزشک در تشخیص کمک میکند. در مراحل اولیه، بیمار ممکن است احساس خستگی مزمن یا کاهش انرژی داشته باشد، حتی بدون انجام کار سنگین. در برخی بیماران، التهاب در مفاصل شانه، زانو یا پاشنه نیز دیده میشود. درد پاشنه ناشی از التهاب در محل اتصال تاندون آشیل (Achilles Tendon) به استخوان پاشنه یکی از نشانههای زودرس و گاه گمراهکننده است.
پیشرفت علائم در مراحل بعدی
با پیشرفت بیماری، التهاب به بخشهای بالاتر ستون فقرات گسترش مییابد. بیمار ممکن است احساس کند که دیگر نمیتواند ستون فقرات را بهخوبی خم کند. در این مرحله، وضعیت بدن به تدریج خمیده میشود و گردن رو به جلو میافتد. این حالت در اصطلاح پزشکی کیفوز (Kyphosis) نام دارد و در موارد شدید باعث میشود بیمار نتواند مستقیم به روبهرو نگاه کند.
درگیری قفسه سینه یکی از مشکلات مهم در مراحل پیشرفته است. وقتی مفاصل بین دندهها و مهرهها دچار جوشخوردگی میشوند، حرکت طبیعی قفسه سینه در هنگام تنفس محدود میشود و نفس کشیدن عمیق برای بیمار دشوار میشود. به همین دلیل، برخی بیماران احساس تنگی نفس یا خستگی زودرس هنگام فعالیت دارند، هرچند ریهها از نظر بافتی سالم هستند.
علائم خارج از مفاصل
اسپوندیلیت آنکیلوزان تنها محدود به استخوان و مفصل نیست. حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد بیماران دچار التهاب چشم به نام یووئیت (Uveitis) یا ایریت (Iritis) میشوند. این وضعیت با قرمزی ناگهانی، درد، حساسیت به نور و تاری دید بروز میکند و نیاز به درمان فوری دارد تا از آسیب دائمی جلوگیری شود. گاهی نیز التهاب در قلب یا آئورت رخ میدهد که میتواند منجر به نارسایی دریچه آئورت شود. التهاب ریه، اختلالات گوارشی و درگیری پوستی مشابه پسوریازیس نیز گزارش شدهاند.
در زنان، گاهی بیماری خود را با دردهای پراکنده لگنی یا خستگی عمومی نشان میدهد و ممکن است تا سالها با فیبرومیالژی اشتباه گرفته شود. در مردان، روند جوش خوردن ستون فقرات سریعتر است و تغییر شکل فیزیکی واضحتری دارد. این تفاوت باعث میشود که بیماری در زنان دیرتر تشخیص داده شود.
نشانههای خطر و رد فلگز
هر بیمار مبتلا باید بداند چه علائمی هشداردهنده هستند و نیاز به مراجعه فوری به پزشک دارند. بروز درد ناگهانی و شدید در ناحیه گردن یا کمر پس از آسیب خفیف میتواند نشانه شکستگی باشد، زیرا ستون فقرات جوشخورده بسیار شکننده است. همچنین، اگر بیمار دچار تب، کاهش وزن، درد قفسه سینه هنگام تنفس یا التهاب چشم شود، باید فوراً ارزیابی شود. گاهی وجود علائمی مانند بیحسی اندامها یا بیاختیاری ادرار نشانگر فشردگی نخاع است که اورژانس پزشکی محسوب میشود.
در مجموع، الگوی درد التهابی مزمن، خشکی صبحگاهی، بهبود با فعالیت و درگیری تدریجی مفاصل ستون فقرات از مهمترین علائم تشخیصی بیماری است. هرچه تشخیص زودتر صورت گیرد، احتمال پیشگیری از تغییر شکل بدن و آسیب دائمی مفاصل بیشتر میشود.
نحوه تشخیص بیماری اسپوندیلیت آنکیلوزان
یافتههای بالینی و معاینه فیزیکی
پزشک در مرحله اول با شرح حال دقیق از نوع درد، زمان بروز و شرایط بهبود آن شروع میکند. مشخصهٔ اصلی، درد صبحگاهی و خشکی بیش از ۳۰ دقیقه است که با فعالیت بهتر میشود. در معاینه، پزشک انعطاف ستون فقرات را بررسی میکند. یکی از آزمونهای ساده، تست شوبر (Schober Test) است که میزان خمشدن کمر را اندازه میگیرد. کاهش قابلتوجه در این حرکت، نشانه محدودیت حرکتی است. همچنین لمس مفصل ساکروایلیاک ممکن است دردناک باشد.
پزشک به دنبال علائم خارج مفصلی مانند التهاب چشم یا درد پاشنه نیز میگردد، زیرا وجود آنها به تشخیص کمک میکند. در بیماران جوان با کمردرد مزمن بدون علت مشخص، پزشک روماتولوژیست همیشه باید احتمال اسپوندیلیت را مدنظر داشته باشد.
آزمایشهای خونی
آزمایشهای خونی به تنهایی برای تشخیص کافی نیستند، اما به پزشک در تأیید التهاب کمک میکنند. معمولاً سطح پروتئین واکنشی C یا (CRP) و میزان رسوب گلبول قرمز یا (ESR) در خون افزایش مییابد. وجود ژن HLA-B27 در بیش از ۸۰ درصد بیماران مشاهده میشود، اما چون در برخی افراد سالم نیز وجود دارد، نمیتواند به تنهایی معیار قطعی تشخیص باشد. این تست بیشتر برای تقویت شک پزشک به کار میرود.
تستهای تصویربرداری
تصویربرداری ستون فقرات و مفصل ساکروایلیاک از ارکان اصلی تشخیص است. در مراحل اولیه ممکن است رادیوگرافی ساده هنوز طبیعی باشد، اما MRI (تصویربرداری تشدید مغناطیسی) میتواند التهاب فعال را در استخوان و رباطها نشان دهد. در مراحل پیشرفته، تصاویر رادیولوژی نشانههای مشخصی دارند: ناپدید شدن فضای مفصل ساکروایلیاک، جوشخوردن مهرهها و ظاهر «بامبو» در ستون فقرات. گاهی از سیتیاسکن برای بررسی دقیقتر تغییرات استخوانی استفاده میشود.
تستهای افتراقی و تشخیص دقیق
پزشک باید بیماری را از دیگر علل کمردرد مانند فتق دیسک، آرتروز معمولی یا عفونت ستون فقرات تمییز دهد. وجود شروع تدریجی، سن پایین، درد شبانه و پاسخ خوب به داروهای ضد التهاب، نشانههایی هستند که به نفع اسپوندیلیت آنکیلوزان است. تشخیص زودهنگام به پزشک اجازه میدهد درمان را قبل از بروز تغییرات ساختاری آغاز کند، که تأثیر زیادی در جلوگیری از ناتوانی دارد.
تشخیصهای افتراقی اسپوندیلیت آنکیلوزان
تشخیص این بیماری همیشه آسان نیست، زیرا علائم آن در آغاز شبیه بسیاری از مشکلات شایع ستون فقرات است. پزشک باید میان درد التهابی و درد مکانیکی تفاوت بگذارد. دیسک کمری، اسپاسم عضلانی یا آرتروز ساده معمولاً در افراد مسن دیده میشوند و با استراحت بهتر میشوند، در حالیکه درد اسپوندیلیت آنکیلوزان با استراحت تشدید میشود.
از مهمترین بیماریهایی که ممکن است با اسپوندیلیت اشتباه گرفته شوند، میتوان به دیسک بین مهرهای (Intervertebral Disc Herniation)، روماتیسم مفصلی جوانان (Juvenile Rheumatoid Arthritis)، سندرم رایتر (Reiter’s Syndrome) و عفونتهای مزمن ستون فقرات مانند بروسلوز (Brucellosis) اشاره کرد. همچنین در زنان، گاهی با فیبرومیالژی اشتباه گرفته میشود، زیرا خستگی و درد پراکنده مشابه دارند. بررسی دقیق علائم، سابقه خانوادگی و استفاده از MRI برای مشاهده التهاب در مفصل ساکروایلیاک به پزشک کمک میکند تا تشخیص درست را بدهد.
درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان
درمان این بیماری چندلایه است و هدف آن کاهش التهاب، حفظ حرکت ستون فقرات و جلوگیری از تغییر شکل دائمی بدن است. درمان موفق معمولاً نیاز به همکاری میان پزشک، فیزیوتراپیست و خود بیمار دارد.
داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDs)
اولین قدم در درمان، داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی مانند ایبوپروفن (Ibuprofen)، ناپروکسن (Naproxen) یا سلکوکسیب (Celecoxib) هستند. این داروها التهاب و درد را کاهش میدهند و در بسیاری از بیماران باعث بهبود قابلتوجه علائم میشوند. مصرف منظم آنها در مراحل اولیه میتواند از پیشرفت التهاب جلوگیری کند. با این حال، مصرف طولانی ممکن است باعث مشکلات گوارشی یا افزایش فشار خون شود و باید زیر نظر پزشک باشد.
داروهای تعدیلکننده سیستم ایمنی (DMARDs)
اگر التهاب با NSAIDها کنترل نشود یا مفاصل محیطی مانند زانو و مچ درگیر باشند، از داروهای تعدیلکننده سیستم ایمنی مانند سولفاسالازین (Sulfasalazine) یا متوترکسات (Methotrexate) استفاده میشود. این داروها التهاب را در مفاصل غیرستونی کاهش میدهند، ولی تأثیر محدودی بر التهاب ستون فقرات دارند.
درمانهای بیولوژیک (Biologic Therapy)
انقلاب واقعی در درمان اسپوندیلیت آنکیلوزان با ورود داروهای بیولوژیک آغاز شد. این داروها مستقیماً مسیرهای التهابی خاص را هدف میگیرند. مهارکنندههای TNF مانند آدالیمومب (Adalimumab)، اتانرسپت (Etanercept) و اینفلیکسیمب (Infliximab) اولین گروه داروهای بیولوژیک بودند که بهسرعت اثربخشی بالایی نشان دادند. در بیماران مقاوم به این داروها، از مهارکنندههای اینترلوکین-17 مانند سکوکینومب (Secukinumab) استفاده میشود. این داروها میتوانند درد، التهاب و خشکی را بهطور چشمگیری کاهش دهند و عملکرد حرکتی را بهبود دهند.
با وجود اثربخشی بالا، مصرف آنها نیازمند تزریق منظم و پایش دورهای آزمایشهای خونی است، زیرا احتمال بروز عفونت یا واکنش آلرژیک وجود دارد. بسیاری از بیماران گزارش میدهند که پس از آغاز درمان بیولوژیک، کیفیت خواب و انرژی روزانهشان بهطور چشمگیری بهتر شده است.
داروهای جدیدتر و درمانهای هدفمند
پژوهشهای اخیر به سمت داروهایی رفتهاند که به شکل خوراکی قابل استفاده هستند و مسیرهای سیگنالدهی داخل سلولی مانند JAK را مهار میکنند. داروهایی مانند توفاسیتینیب (Tofacitinib) و آپاداسیتینیب (Upadacitinib) در مطالعات بالینی نتایج امیدوارکنندهای نشان دادهاند. مزیت آنها نسبت به بیولوژیکها در راحتی مصرف و کنترل دقیقتر دوز است.
فیزیوتراپی و تمرینات اصلاحی
در کنار دارو، فعالیت بدنی منظم مهمترین رکن درمان است. فیزیوتراپی هدفش حفظ انعطاف ستون فقرات و جلوگیری از قوز دائمی است. تمرینات کششی روزانه برای کمر، قفسه سینه و گردن ضروریاند. شنا بهویژه در آب گرم، یکی از بهترین ورزشها برای بیماران است زیرا مفاصل بدون فشار حرکت میکنند. تمرینات تنفسی نیز کمک میکنند حرکت قفسه سینه حفظ شود. فیزیوتراپیست معمولاً برنامه شخصی متناسب با مرحله بیماری تنظیم میکند.
درمانهای جراحی
جراحی در اسپوندیلیت آنکیلوزان نادر است، اما در مواردی که قوز شدید موجب محدودیت دید یا درد مقاوم شده باشد، عمل اصلاحی روی ستون فقرات انجام میشود. درگیری شدید مفصل لگن ممکن است نیاز به تعویض مفصل (Hip Replacement) داشته باشد. جراحی باید فقط در مراکز تخصصی با تیم جراحی آشنا با این بیماران انجام شود، چون ستون فقرات آنها شکننده است.
درمانهای حمایتی و مکمل
گرما درمانی، ماساژ ملایم و آبدرمانی میتوانند در کاهش خشکی و درد مؤثر باشند. برخی بیماران از یوگا یا پیلاتس برای حفظ تعادل و انعطاف بهره میبرند، اما حرکات باید زیر نظر متخصص فیزیوتراپی انجام شود. ترک سیگار یکی از توصیههای مهم است، زیرا سیگار التهاب را تشدید و پاسخ به درمانهای بیولوژیک را تضعیف میکند.
میزان موفقیت درمان و عوارض احتمالی
با درمانهای جدید، بیش از ۷۰ درصد بیماران میتوانند زندگی تقریباً طبیعی داشته باشند. داروهای بیولوژیک در کاهش التهاب و پیشگیری از جوشخوردن مهرهها مؤثرند، ولی هزینه بالا و نیاز به پایش دقیق دارند. در درصد کمی از بیماران، بیماری بهرغم درمان فعال باقی میماند و نیاز به تغییر دارو یا ترکیب چند روش دارد.
عوارض داروها میتواند شامل افزایش خطر عفونت، واکنش پوستی، یا تغییرات آزمایشهای کبدی باشد که معمولاً با نظارت منظم کنترل میشود. از سوی دیگر، عدم درمان منجر به تغییر شکل دائم ستون فقرات و از دست رفتن توانایی حرکت طبیعی میشود. رعایت پیوستگی در مصرف دارو و ورزش روزانه نقش کلیدی در موفقیت درمان دارد.
احتیاطها و مراقبتهای بعد از درمان
پس از آغاز درمان بیولوژیک یا داروهای ایمنی، بیمار باید واکسیناسیونهای لازم را انجام داده باشد، چون احتمال عفونت افزایش مییابد. در صورت بروز تب یا علائم عفونت تنفسی باید مصرف دارو موقتاً قطع و با پزشک تماس گرفته شود. بیماران باید از نشستن طولانی پرهیز کنند و هر یک ساعت حرکات کششی انجام دهند. استفاده از تشک سفت و وضعیت خواب به پشت با بالش کوچک توصیه میشود. کنترل وزن، رژیم متعادل سرشار از سبزیجات و حذف غذاهای پرچرب نیز در کنترل التهاب مؤثر است.
چه زمانی باید به اورژانس مراجعه کرد
اگر بیمار مبتلا دچار تب، درد ناگهانی شدید در ستون فقرات پس از ضربه خفیف، التهاب چشم با درد و تاری دید، یا علائم عصبی مانند بیحسی و ضعف پاها شود، باید فوراً به اورژانس مراجعه کند. شکستگی در ستون فقرات جوشخورده ممکن است حتی با زمین خوردن ساده اتفاق بیفتد و میتواند خطرناک باشد. التهاب چشم در این بیماران ممکن است در عرض چند روز باعث آسیب دائمی شود. بنابراین، آگاهی از علائم خطر و اقدام سریع حیاتی است.
آموزش بیمار و همراهان
رژیم غذایی سالم، فعالیت بدنی روزانه و حمایت روحی خانواده در کنترل بیماری نقش اساسی دارد. بیماران باید مصرف غذاهای ضدالتهاب مانند ماهیهای چرب، زیتون، گردو و سبزیجات تازه را افزایش دهند و از گوشت قرمز، قند و نمک زیاد پرهیز کنند.
ورزشهایی مانند پیادهروی، شنا و حرکات کششی سبک بهترین گزینهها هستند. باید از نشستن طولانی، رانندگی مداوم بدون استراحت و خوابیدن روی تشک نرم خودداری شود. فیزیوتراپی منظم و کنترل وضعیت بدن در طول روز، مانند صاف نگه داشتن پشت هنگام نشستن، از تغییر شکل جلوگیری میکند.
خانواده و اطرافیان باید بدانند که بیمار ممکن است در ظاهر سالم بهنظر برسد ولی درد مزمن دارد. حمایت عاطفی و تشویق به فعالیتهای اجتماعی باعث بهبود روحیه و انطباق بهتر بیمار با درمان میشود.
کنار آمدن با بیماری و درمانهای حمایتی و روانی
زندگی با اسپوندیلیت آنکیلوزان به معنی محدودیت دائمی نیست، اما نیازمند سازگاری تدریجی با شرایط جدید است. درد مزمن، خستگی و محدودیت حرکتی میتواند باعث احساس ناامیدی یا اضطراب شود. به همین دلیل، درمانهای حمایتی روانی بخش مهمی از مراقبت بیماران محسوب میشوند.
رواندرمانی شناختیرفتاری (Cognitive Behavioral Therapy) به بیماران کمک میکند تا نحوهٔ مواجهه با درد و نگرششان نسبت به بیماری را تغییر دهند. تمرینهای آرامسازی، مدیتیشن و تنفس عمیق میتوانند شدت درد ادراکشده را کاهش دهند. عضویت در گروههای حمایتی بیماران نیز مفید است، زیرا احساس تعلق و درک متقابل، فشار روحی را کمتر میکند.
در محیط کار، بیماران باید از صندلیهایی با تکیهگاه مناسب استفاده کنند و در صورت امکان در فواصل منظم بایستند و بدن را بکشند. خواب کافی، تغذیه متعادل و پرهیز از سیگار و الکل باعث بهبود پاسخ به درمان و کاهش التهاب میشود. خانوادهها نیز باید بدانند که حمایت عاطفی آنها بخشی از درمان است.
پروگنوز و آیندهٔ بیماری
پیشرفت اسپوندیلیت آنکیلوزان در هر فرد متفاوت است. برخی بیماران با درمان زودهنگام میتوانند تا سالها بدون درد یا محدودیت جدی زندگی کنند. در مقابل، در افرادی که تشخیص دیر داده میشود، احتمال جوشخوردن مهرهها و کاهش انعطاف بیشتر است.
درمانهای بیولوژیک و داروهای جدید توانستهاند چشمانداز بیماری را بهکلی تغییر دهند. امروزه درصد زیادی از بیماران به مرحلهای از کنترل میرسند که میتوانند فعالیتهای معمول، ورزش و حتی کارهای بدنی را ادامه دهند. با پیروی از برنامه درمانی، ترک سیگار و حفظ وضعیت صحیح بدن، احتمال پیشرفت به مراحل شدید بسیار کاهش مییابد.
بهطور کلی، پروگنوز بیماری مطلوب است اگر بیمار بهموقع تشخیص داده شود و درمان بهصورت منظم و مداوم ادامه پیدا کند.
پاسخ به پرسشهای مردمی
علت کمر درد صبحگاهی چیست و چرا بعد از بیدار شدن بدتر میشود؟
در اسپوندیلیت آنکیلوزان، التهاب مفاصل ستون فقرات هنگام خواب تشدید میشود، زیرا بدن بیحرکت است و مایع التهابی تجمع میکند. پس از بیدار شدن، بیمار احساس خشکی و درد دارد، اما با حرکت تدریجی، جریان خون و ترشح مواد ضد التهاب طبیعی بدن افزایش مییابد و درد کمتر میشود.
تفاوت کمر درد صبحگاهی در زنان و مردان چیست؟
در مردان، درد معمولاً در ناحیه پایین کمر و باسن متمرکز است و با پیشرفت بیماری منجر به خمیدگی بدن میشود. در زنان، درد پراکندهتر است و اغلب در نواحی لگن یا گردن احساس میشود. زنان معمولاً دیرتر تشخیص داده میشوند چون علائمشان خفیفتر و کمتر مشخص است.
چه زمانی خشکی کمر بعد از خواب نشانهٔ بیماری است؟
اگر خشکی بیش از نیم ساعت طول بکشد، با فعالیت بهتر شود و بیش از سه ماه ادامه داشته باشد، احتمال اسپوندیلیت آنکیلوزان مطرح میشود. در مقابل، خشکی ناشی از آرتروز یا فشار مکانیکی معمولاً کوتاهمدت است و با استراحت بهبود مییابد.
ورزشهای مناسب برای رفع کمر درد و خشکی صبحگاهی کداماند؟
پیادهروی آرام، شنا، حرکات کششی ستون فقرات و تمرینات تنفسی بهترین گزینهها هستند. حرکات باید منظم و بدون فشار زیاد انجام شوند. فیزیوتراپیست میتواند برنامه اختصاصی طراحی کند تا انعطاف ستون فقرات حفظ شود و درد کاهش یابد.
آیا جوش خوردن مهرههای کمر همان اسپوندیلیت است؟
در اسپوندیلیت آنکیلوزان، جوشخوردن مهرهها نتیجه التهاب طولانیمدت است و نشانهٔ مرحله پیشرفته بیماری است. اما هر جوشخوردگی مهرهای ناشی از اسپوندیلیت نیست، زیرا ممکن است بر اثر آسیب یا جراحی نیز رخ دهد. تفاوت در الگوی تدریجی و دوطرفه درگیری مفاصل است.
تفاوت شکستگی مهره با اسپوندیلیت آنکیلوزان چیست؟
شکستگی مهره معمولاً به علت ضربه یا پوکی استخوان ایجاد میشود و ناگهانی است، در حالیکه اسپوندیلیت بیماری التهابی تدریجی است. با این حال، بیماران مبتلا به اسپوندیلیت در مراحل پیشرفته، به دلیل سفتی ستون فقرات، مستعد شکستگی حتی پس از ضربات خفیف هستند.
چرا بعضی بیماران دچار جوش خوردن تدریجی مهرهها میشوند؟
بدن در واکنش به التهاب مزمن سعی میکند با ساخت استخوان جدید، نواحی ملتهب را ترمیم کند. این استخوانسازی بیش از حد باعث چسبندگی مهرهها میشود. درمان ضدالتهاب منظم و فیزیوتراپی فعال میتواند از این روند جلوگیری کند.
خشکی بدن و مفاصل بعد از خواب نشانهٔ چه بیماریهایی است؟
خشکی طولانیمدت مفاصل میتواند علامت بیماریهای التهابی مانند اسپوندیلیت، آرتریت روماتوئید یا لوپوس باشد. در موارد خفیفتر ممکن است ناشی از کمتحرکی یا کمبود ویتامین D باشد. اگر خشکی مکرر و طولانی است، باید توسط روماتولوژیست بررسی شود.
تفاوت روماتیسم ستون فقرات با دیسک و آرتروز معمولی چیست؟
روماتیسم ستون فقرات یا همان اسپوندیلیت آنکیلوزان بیماریای است که ریشه در اختلال سیستم ایمنی دارد. بدن بهاشتباه به مفاصل بین مهرهها و رباطهای اطراف آنها حمله میکند و التهاب مزمن بهوجود میآورد. این التهاب در حالت استراحت و بهویژه صبحها دردناکتر است، چون مایع التهابی جمع میشود و مفاصل خشک میشوند. با حرکت تدریجی، درد کمتر میشود.
اما در دیسک کمر (Disc Herniation) یا آرتروز (Osteoarthritis)، علت درد فشار مکانیکی یا فرسایش استخوان و غضروف است، نه التهاب خودایمنی. در این بیماریها، درد معمولاً هنگام فعالیت و خم شدن یا بلند کردن اجسام بیشتر میشود و با استراحت کاهش مییابد.
از نظر درمان هم تفاوت چشمگیر است. روماتیسم ستون فقرات نیاز به داروهای ضدالتهاب، داروهای مهارکنندهٔ سیستم ایمنی و بیولوژیک دارد، در حالیکه دیسک و آرتروز بیشتر با استراحت، فیزیوتراپی، تمرینات تقویتی و گاه جراحی درمان میشوند. در واقع، اسپوندیلیت نوعی التهاب درونی بدن است، اما دیسک و آرتروز حاصل ساییدگی بیرونی ساختارهای ستون فقراتاند.
درمانهای جدید و امیدبخش برای روماتیسم ستون فقرات چیست؟
داروهای بیولوژیک مانند آدالیمومب و سکوکینومب مسیرهای التهابی TNF و IL-17 را مهار میکنند و در کاهش علائم بسیار مؤثرند. داروهای خوراکی جدید خانواده JAK inhibitors نیز در دست بررسیاند و امید است درمان خوراکی سادهتری جایگزین تزریق شود.
زندگی روزمره بیماران مبتلا چگونه است؟
بسیاری از بیماران با رعایت ورزش منظم، خواب مناسب، تغذیه سالم و مصرف دقیق داروها میتوانند زندگی طبیعی داشته باشند. کار پشت میز، رانندگی طولانی و نشستن زیاد باید با استراحتهای کوتاه همراه باشد تا مفاصل خشک نشوند.
آیا اسپوندیلیت آنکیلوزان قابل درمان قطعی است؟
در حال حاضر درمان قطعی وجود ندارد، اما بیماری قابل کنترل است. داروهای جدید میتوانند التهاب را مهار کنند و از تغییر شکل ستون فقرات جلوگیری نمایند. با درمان مناسب، بیشتر بیماران زندگی فعال و طولانی دارند.
خلاصه نهایی
اسپوندیلیت آنکیلوزان بیماری التهابی مزمنی است که ستون فقرات و مفاصل لگن را درگیر میکند و میتواند منجر به خشکی و جوشخوردگی مهرهها شود. علت آن ترکیبی از ژنتیک، واکنش ایمنی نابجا و عوامل محیطی است. مهمترین نشانهٔ بیماری، درد و خشکی صبحگاهی است که با فعالیت بهتر میشود. تشخیص زودهنگام از طریق معاینه، آزمایشهای خونی و MRI امکانپذیر است. درمان با داروهای ضدالتهاب، داروهای تعدیلکننده سیستم ایمنی و داروهای بیولوژیک انجام میشود. فیزیوتراپی منظم، ورزشهای سبک و تغییر عادات زندگی نقش اساسی در کنترل بیماری دارند. با رعایت درمان، بیشتر بیماران میتوانند بدون ناتوانی جدی زندگی کنند. آگاهی از علائم هشداردهنده مانند التهاب چشم یا درد ناگهانی کمر برای پیشگیری از عوارض حیاتی است.
❓ پرسشهای رایج
اسپوندیلیت آنکیلوزان از چه سنی شروع میشود؟
معمولاً بین ۱۵ تا ۳۵ سالگی آغاز میشود، اما ممکن است در سنین بالاتر هم ظاهر شود. شروع زودرس در مردان شایعتر است.
آیا این بیماری ارثی است؟
وجود ژن HLA-B27 احتمال ابتلا را افزایش میدهد، اما ارثی به معنی قطعی نیست. عوامل محیطی نیز نقش دارند.
آیا زنان هم به اسپوندیلیت مبتلا میشوند؟
بله، هرچند با شیوع کمتر و علائم خفیفتر. در زنان، التهاب مفاصل محیطی بیشتر از جوشخوردگی ستون فقرات است.
آیا داروهای بیولوژیک خطرناک هستند؟
در صورت استفاده تحت نظر پزشک ایمناند، اما میتوانند خطر عفونت را افزایش دهند. پایش منظم آزمایشها ضروری است.
آیا اسپوندیلیت میتواند باعث ناباروری شود؟
خیر، خود بیماری تأثیری بر باروری ندارد، اما برخی داروها باید پیش از بارداری قطع شوند.
آیا تغییر رژیم غذایی میتواند مفید باشد؟
بله، رژیم ضدالتهابی با سبزیجات، ماهی و روغن زیتون میتواند التهاب را کاهش دهد و به بهبود وضعیت کلی کمک کند.
دکتر علیرضا مجیدی
پزشک، نویسنده و بنیانگذار وبلاگ «بازیگرها»
دکتر علیرضا مجیدی، نویسنده و بنیانگذار وبلاگ «بازیگرها».
بیش از دو دهه در زمینه سلامت، پزشکی، روانشناسی و جنبههای فرهنگی و اجتماعی آنها مینویسد و تلاش میکند دانش را ساده اما دقیق منتقل کند.
پزشکی دانشی پویا و همواره در حال تغییر است؛ بنابراین، محتوای این نوشته جایگزین ویزیت یا تشخیص پزشک نیست.