تولید شیر خشک، فرایندی پیچیده و چند مرحله‌ای است که از مراحل اولیه دوشش شیر تا بسته‌بندی نهایی محصول، تحت نظارت دقیق و استانداردهای بهداشتی صورت می‌گیرد. این فرایند، با هدف تبدیل شیر مایع به فرمی پایدار، قابل نگهداری و قابل حمل، صورت گرفته و نیاز به تجهیزات پیشرفته و دانش فنی عمیق دارد. در این مقاله، مراحل مختلف تولید شیر خشک را از منظر علمی و فنی مورد بررسی قرار خواهیم داد.
مرحله اول: انتخاب و آماده‌سازی شیر خام:
کیفیت شیر خشک به طور مستقیم به کیفیت شیر خام ورودی بستگی دارد. از این رو، انتخاب شیر با کیفیت بالا از مزارع دارای گواهی‌نامه‌های بهداشتی و با رعایت استانداردهای سخت‌گیرانه، نخستین گام در این فرآیند است. شیر خام پس از جمع‌آوری، تحت آزمایش‌های دقیق میکروبیولوژیکی و فیزیکوشیمیایی قرار می‌گیرد تا از سالم بودن آن و عدم وجود باکتری‌های مضر، آلاینده‌ها و مواد شیمیایی مضر اطمینان حاصل شود. این آزمایش‌ها شامل اندازه‌گیری میزان چربی، پروتئین، لاکتوز، و PH شیر می‌شود. در صورت عدم تطابق با استانداردهای تعیین‌شده، شیر رد و از چرخه تولید خارج می‌شود. پس از تأیید کیفیت، شیر خام به منظور حذف ناخالصی‌های احتمالی، فیلتر و تصفیه می‌شود.
مرحله دوم: پیش‌گرمایش و هموژنیزاسیون:
پس از تصفیه، شیر خام پیش‌گرمایش می‌شود. این مرحله برای از بین بردن میکروارگانیسم‌های احتمالی و نیز بهبود کیفیت محصول نهایی ضروری است. دمای پیش‌گرمایش با توجه به نوع شیر خشک تولیدی (شیر خشک کامل، کم‌چرب، یا بدون چربی) متفاوت است. پس از پیش‌گرمایش، شیر هموژنیزه می‌شود. هموژنیزاسیون، فرآیندی است که در آن ذرات چربی شیر به‌طور یکنواخت در سراسر شیر توزیع می‌شوند و از جداسازی چربی و ایجاد کرم در طی مراحل بعدی جلوگیری می‌شود. این عمل با عبور شیر از زیر فشار بالا در میان یک روزنه کوچک انجام می‌گیرد.
مرحله سوم: پاستوریزاسیون و استانداردسازی:
پاستوریزاسیون، مرحله‌ای حیاتی برای از بین بردن کامل میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و افزایش عمر مفید محصول است. در این مرحله، شیر در دمای و زمان مشخصی حرارت داده می‌شود تا تمام باکتری‌ها از بین بروند. پس از پاستوریزاسیون، ممکن است مرحله‌ای به نام استانداردسازی انجام شود. در این مرحله، ترکیب شیر از نظر میزان چربی و مواد جامد تنظیم می‌شود تا به مشخصات شیر خشک مورد نظر برسد.
مرحله چهارم: تغلیظ و خشک کردن:
مرحله تغلیظ، با استفاده از سیستم‌های تبخیر در خلا انجام می‌شود. در این مرحله، بخشی از آب شیر حذف می‌شود تا غلظت مواد جامد افزایش یابد. این عمل، فرآیند خشک کردن را آسان‌تر و به صرفه‌تر می‌سازد. دو روش اصلی برای خشک کردن شیر وجود دارد: خشک کردن پاششی (Spray drying) و خشک کردن غلتکی (Roller drying). روش خشک کردن پاششی، روش رایج‌تری است که در آن شیر تغلیظ شده به صورت قطرات ریز به داخل یک محفظه گرم با جریان هوای داغ پاشیده می‌شود. با تبخیر سریع آب، پودر شیر خشک تولید می‌شود. روش خشک کردن غلتکی، روش قدیمی‌تری است که در آن شیر تغلیظ شده روی یک سطح گرم و چرخان پخش می‌شود و با تبخیر آب، به صورت ورقه‌ای خشک می‌شود و سپس به پودر تبدیل می‌شود.
مرحله پنجم: خنک‌سازی و بسته‌بندی:
پس از خشک شدن، پودر شیر خشک خنک می‌شود تا از چسبیدن ذرات به یکدیگر و کلوخ شدن جلوگیری شود. در نهایت، پودر شیر خشک به طور استریل در بسته‌بندی‌های مختلف مانند قوطی‌ها، کیسه‌ها و یا ظروف مخصوص بسته‌بندی می‌شود. بسته‌بندی، باید از نفوذ رطوبت، اکسیژن و سایر عوامل خراب کننده محصول جلوگیری کند و از کاهش کیفیت شیر خشک در طول عمر انبارداری جلوگیری نماید.
مرحله ششم: کنترل کیفیت:
در تمامی مراحل تولید، کنترل کیفیت به طور دقیق انجام می‌شود. آزمایش‌های مختلف فیزیکوشیمیایی و میکروبیولوژیکی در هر مرحله انجام می‌گیرد تا از رعایت استانداردهای کیفی و ایمنی محصول اطمینان حاصل شود. این آزمایش‌ها شامل اندازه‌گیری رطوبت، چربی، پروتئین، لاکتوز، PH و شمارش میکروبی می‌باشد.
در نتیجه، تولید شیر خشک فرایندی پیچیده و چند مرحله‌ای است که نیازمند تجهیزات پیشرفته، دانش فنی عمیق و رعایت استانداردهای بهداشتی دقیق است. کیفیت شیر خام ورودی، رعایت شرایط بهداشتی در تمام مراحل تولید و کنترل کیفیت دقیق، عوامل کلیدی در تولید شیر خشک با کیفیت بالا می‌باشند.
در جهان امروزی، شیر خشک نقش مهمی را در تغذیه و بهداشت عمومی ایفا می‌کند. این محصول غذایی ارزشمند، از فرآیند پیچیده‌ای برای تولید برخوردار است که آشنایی با آن می‌تواند درک بهتری از اهمیت آن در زندگی روزمره ما به دست دهد.
فرآیند تولید شیر خشک از ابتدا با جمع‌آوری شیر خام از گله‌های دامی آغاز می‌شود. شیر خام حاوی ترکیبات مختلفی از جمله پروتئین، چربی، لاکتوز و مواد معدنی است. این شیر خام پس از جمع‌آوری به کارخانه‌های فرآوری منتقل می‌شود تا مراحل تصفیه، همگن‌سازی، پاستوریزاسیون و در نهایت خشک‌سازی ورق استیل 316 طی گردد.
در مرحله تصفیه، ناخالصی‌ها و مواد زائد موجود در شیر خام حذف می‌شوند تا محصول نهایی از کیفیت بالاتری برخوردار گردد. پس از تصفیه، فرآیند همگن‌سازی انجام می‌شود که طی آن ذرات چربی به طور یکنواخت در شیر پخش می‌شوند. این عمل باعث بهبود قوام و ظاهر محصول نهایی ورق استیل صنایع غذایی می‌گردد.
مرحله بعدی پاستوریزاسیون است که به منظور از بین بردن میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا و افزایش طول ماندگاری شیر انجام می‌شود. در این مرحله، شیر در دماهای بالا قرار گرفته و سپس سریعاً خنک می‌گردد.
پس از پاستوریزاسیون، شیر به دستگاه خشک‌کن انتقال داده می‌شود تا فرآیند خشک‌سازی آغاز گردد. در این مرحله، آب موجود در شیر به تدریج تبخیر شده و پودر شیر خشک حاصل می‌گردد. این پودر شیر خشک، بسته‌بندی شده و آماده توزیع و مصرف می‌شود.
شیر خشک محصولی است که در سطح وسیعی در دنیا مصرف می‌شود. این محصول ارزشمند، علاوه بر اینکه منبع غنی از مواد مغذی مانند پروتئین، ویتامین و مواد معدنی است، نقش مهمی در تأمین نیازهای تغذیه‌ای کودکان و بزرگسالان ایفا می‌کند. همچنین، شیر خشک به دلیل شکل و ماندگاری بالاتر نسبت به شیر مایع، از قابلیت حمل و نگهداری بهتری برخوردار است که امکان استفاده از آن در مناطق دور افتاده و بحران‌زده لوله استیل 304 را فراهم می‌آورد.
در مجموع، آشنایی با فرآیند تولید شیر خشک نشان می‌دهد که این محصول غذایی ارزشمند حاصل تلاش و دقت فراوان در هر مرحله از تولید است. درک این فرآیند پیچیده می‌تواند ما را به ارزش و اهمیت شیر خشک در تأمین نیازهای تغذیه‌ای جامعه واقف سازد.